O FREUNDE, NICHT DIESE TÖNE!

•Alfred Krans

De Duitse schrijfster Daniela Dahn merkt in een van haar boeken op:”De wereld is uit haar voegen – zij schikt zich op een andere manier” en daarmee doelt ze op het verdwijnen of veranderen van grenzen, dat in Europa sinds 1990 aan de orde is binnen Duitsland, tussen Tsjechië en Slowakije, in voormalig Joegoslavië. Grensverschuivingen of het opheffen van grenzen zijn soms onvermijdelijk, maar de consequenties worden pas na jaren voelbaar en zichtbaar. De Europese Unie is koploper, haar grenzen zijn praktisch geheel verdwenen, zodat de inwoners vrijelijk kris kras door de hele ruimte kunnen reizen. Een prachtig ideaal, waarvan we de lusten en lasten nu pas krijgen gepresenteerd. Op politiek, sociaal, cultureel en religieus gebied begint het aan alle kanten te kraken en worden de scheuren en barsten op pijnlijke wijze zichtbaar.

Het grenzenloze Europa kent alleen nog buitengrenzen en dat is fascinerend voor mensen uit andere continenten, die om politieke of economische redenen graag deel van dit ideaal willen uitmaken om zo een beter leven te kunnen opbouwen. Alleen willen wij dat in Europa niet en daarom hebben we aan de randen van ons vermeende paradijs hoge muren neergezet om mogelijke meegenieters te weren. Want volgens veel Europese politici worden onze samenlevingen ontwricht door de grote toestroom van migranten en asielzoekers, als we niets doen, dus moeten we de grenzen sluiten, maar dan zetten we wel de bijl aan de wortels van de Europese Unie. De oplossing is voor hen heel simpel, we moeten voor opvang in de regio zorgen, want dan valt de prikkel weg om hierheen te komen. Wij verplaatsen dus de ontwrichting van onze maatschappij gewoon naar daar. Want die vluchtelingen moeten ergens wonen, dus stijgen de huren, ze moeten werken, dus dalen de lonen en stijgt de werkloosheid. En er zijn nu 66,8 miljoen vluchtelingen, ontheemden en asielzoekers, waarvan 130000 in 2014 naar huis konden terugkeren. De UNHCR heeft dit jaar 4,5 miljard dollar nodig alleen al voor de hulp aan Syrische vluchtelingen en daarvan is nu ongeveer 20% binnen. Dus als u iets wilt doen? Volgens Leo Lucassen, hoogleraar sociale geschiedenis aan de universiteit van Leiden, is het veel beter om de veerboten tussen Marokko en Spanje gewoon weer voor iedereen open te stellen, want dan snijd je smokkelaars de pas af. En eerdere ervaringen met massale migraties leren, dat open grenzen duidelijk beter werken. Daar is Hein de Haas, codirecteur van het International Migration Institute in Oxford het helemaal mee eens. Volgens hem hebben we in de migratiegeschiedenis van Europa een aantal keren gezien, dat beperkende maatregelen helemaal niet leiden tot minder migratie, want dan doorbreek je de natuurlijke circulatie van migratie. In de afgelopen vijftig jaar zijn er minstens drie momenten geweest, waarop beperkingen zorgden voor meer permanente migratie en minder terugkeer. De eerste keer was na de oliecrisis in 1973, toen in Nederland een wervingsstop en visumplicht werd ingevoerd voor gastarbeiders uit Zuid-Europa, met als gevolg, dat de permanente vestiging juist goed op gang kwam, want iedereen was bang, dat ze bij terugkeer hun opgebouwde sociale en juridische rechten zouden verliezen. De tweede keer was in de jaren negentig, toen Spanje en Italië een visumplicht invoerden voor seizoenarbeiders uit Tunesië, Marokko en Algerije, die een paar maanden in de landbouw, horeca en huizenbouw werkten en daarna weer teruggingen naar hun eigen veel goedkopere land. Vervolgens kreeg je de geleidelijke uitbreiding van de Europese Unie, waarbij bijna alle Afrikaanse landen een visumverplichting kregen opgelegd, want men dacht, dat daardoor de Oost-Europeanen de plaats van niet-Europese migranten zouden innemen. Niet dus, de migratie van buiten de EU nam alleen maar toe, terwijl de migratie binnen de EU stabiel bleef. Het grote misverstand is, dat iedereen komt, als je de grenzen open stelt en dat is niet zo, leert wederom de geschiedenis. Een tijdelijke toename van migratie zwakt altijd weer af en bij een recessie keren veel migranten terug. Een ander misverstand is, dat migratie minder wordt als het in de landen van herkomst beter gaat. Voor migratie over lange afstanden heb je geld en connecties nodig en als je arm bent, heb je dat niet. Kijk naar de sub-Sahara landen in Afrika, waar de minste migratie ter wereld is. De meeste armen daar migreren binnen Afrika of naar de Golfregio. De bootvluchtelingen die aankomen in Lampedusa zien er gehavend uit, maar zijn niet arm, zij hebben geld en ambities en vormen een selecte groep. Jaarlijks komen er 2,5 miljoen legale migranten naar de EU, waarvan de bootvluchtelingen slechts een fractie vormen. En veel migranten komen alleen maar op werk af, vooral laaggeschoolde arbeid en daar is zelfs veel vraag naar. Want wie plukt de tomaten, maakt ons huis schoon en wast er af in restaurants? Probleem is alleen, dat wij weigeren om meer legale kanalen voor dat werk te maken, waardoor er weer een irreguliere stroom ontstaat. Er wordt zo een enorme markt voor mensensmokkel gecreëerd, maar dat is niet de oorzaak van migratie, maar een reactie op de grenscontroles. Volgens Lucassen en de Haas moet je toe naar een veel soepeler migratiebeleid, want dan zal ook de circulatiebereidheid toenemen. Maak een systeem van open grenzen met een gefaseerde toegang tot sociale zekerheid. Het huidige Europese beleid is alleen maar onderdeel van het probleem en gewoon failliet.

Maar hoe zit het dan met de groepen, die al eeuwenlang in het vrije, liberale en ontwikkelde Europa wonen en hun wortels in de Europese cultuur hebben? Met de joden bijvoorbeeld? De onacceptabele werkelijkheid anno 2015 is, dat het gevaarlijk is om in dit Europa jood te zijn. Al jaren is duidelijk, dat het antisemitisme een sluimerend monster is, dat, zoals we hebben gezien, klaar wakker kan worden in Denemarken, in een supermarkt in Frankrijk, in het Joods Museum in België en daar dadelijk kan toeslaan. In heel Europa is niet alleen de veiligheid van de joodse gemeenschap in gevaar, maar ook de geloofwaardigheid van onze tolerante samenlevingen. Europa zonder de 1,4 miljoen joden is Europa niet meer en dus moeten we ervoor zorgen, dat zij zich hier thuis kunnen blijven voelen. Het Bureau van de Europese Unie voor de grondrechten in Wenen hield in 2012 een onderzoek onder joden in Duitsland, Frankrijk, Groot Brittannië, België, Zweden, Hongarije en Letland, waar 90% van de Europese joden wonen. Zij kregen te maken met belediging, intimidatie of geweld, vooral in Frankrijk, België en Hongarije, waarbij het zowel om allochtoon als autochtoon antisemitisme gaat. Het Bureau signaleerde tientallen incidenten in een jaar tijd, het 10-jarig meisje, dat op een zomerkamp in België door een klasgenoot wordt uitgescholden voor “vuile jood”, de Hongaarse jood tegen wie tijdens een voetbalwedstrijd “Sieg Heil” wordt geroepen, waarna hij een klap krijgt, de hakenkruisen op een joods gebouw in Padua, enz. enz. enz. Het klimaat verslechtert, maar het kan ook anders. Volgens Jonathan Ornstein, directeur van het Jewish Community Center in Krakau is Polen het beste land van de EU om als jood in te wonen. Polen werd in de middeleeuwen een joods paradijs genoemd, maar veranderde in de 20e eeuw in een antisemitische hel, waar 3 miljoen van de 3,3 miljoen Poolse joden door de Duitsers werden vermoord en na het vertrek van de bezetters verloren nog eens 1000 Holocaustoverlevenden het leven, door Polen vermoord. En onder de nieuwe communistische machthebbers mocht er geen zichtbare joodse aanwezigheid meer zijn. Dat betekende de emigratie van tienduizenden joden, in de jaren zestig nog eens tienduizenden door een antisemitische hetze en dat was zo ongeveer het einde van de joodse aanwezigheid in Polen, dat in de 18e eeuw 80% van alle joden wereldwijd herbergde. Yitzhak Shamir, de premier van Israël in de jaren 80, merkte op, dat “de Polen het antisemitisme met de moedermelk naar binnen zuigen.” Maar rond de eeuwwisseling geschiedde er een wonder en ontstond er een joodse wedergeboorte in vele geledingen van de samenleving. Op cultureel gebied werd het Joodse Festival van Krakau het grootste in Europa, alle universiteiten bieden joodse studies aan en bij de colleges Hebreeuws zitten de studenten tot op de gang, de ene na de andere synagoge heropent de deuren. Volgens Katka Reszke is deze wedergeboorte vooral te danken aan de Polen, die hun joodse wortels ontdekken, zoals ze verklaart in haar boek “The return of the Jew”. De Nederlandse joodse psychiater Herman van Praag zegt, dat het vooral ook te maken heeft met de diepe religiositeit, die in de genen van de joden zit. "Als er een God was vóór Auschwitz, dan was hij er ook na Auschwitz. Auschwitz was mensenwerk, je kunt de leraar niet verantwoordelijk stellen voor het wangedrag van zijn leerlingen. Ik denk, dat Hij tot de dag van vandaag huilt om wat er is gebeurd”. Maar het antisemitisme is nog steeds niet uit Polen verdwenen. Het Onderzoekscentrum voor Vooroordelen in Warschau bevestigt, dat 13% van de Polen nog altijd denkt, dat joden christelijk bloed gebruiken voor hun rituelen en een nog grotere groep gelooft in een joodse samenzwering om het internationale bankwezen en de media te beheersen.

Een andere groep in Europa, die voortdurend om aandacht vraagt en voor grote onrust zorgt, is die van de moslims. De Deense schrijver Morten Brask, die in zijn romans geobsedeerd is door terreur, signaleert, dat de Deense politiek vooral gaat over het thema buitenlanders en dan worden eigenlijk alleen moslims bedoeld. De afkeer van moslims is vooral gebaseerd op vervelende persoonlijke ervaringen, maar hij ziet, dat ook in Frankrijk, Nederland, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk de vijandigheid tegenover moslims toeneemt door de beelden van onthoofdingen door de Islamitische Staat in Irak en Syrië. Het zijn groteske uitvergrotingen van alles wat verkeerd is in de islam en dat zal ertoe leiden, dat het nationalisme in Europa verder toeneemt. De Deense Volkspartij roept nu al: weg met Schengen en wil de grenzen weer terug. Maar het jihadisme houdt niet op bij de landsgrenzen. Er zijn steeds meer aanwijzingen, dat er internationale jihadistische netwerken bestaan, waar ook Nederland een rol in speelt. In het recent verschenen rapport "Eilanden in een zee van ongeloof” staat, dat vanuit Engeland Sharia4UK zusterorganisaties heeft opgezet in de rest van Europa, waarbij Sharia4Belgium het succesvolst is. Op het Syrische slagveld levert België de meeste strijders uit Europa, boven de 300, Nederland rond de 180 en Zweden staat op de derde plaats. En als ze terugkomen zijn het jihadisten met connecties over de hele wereld. Het gaat daarbij vooral om moslimjongeren, die zich afgewezen voelen en zich afvragen waar ze nu eigenlijk bij horen. Met consumentisme bereik je ze niet en dan zie je, dat de extreme islam een moreel vacuüm opvult. Het voornaamste verwijt van Europese islamcritici is, dat deze religie achterlijk, d.w.z. achterop is en niet in de tegenwoordige tijd thuis hoort. Dat zegt veel over het westerse moderniteitsbegrip, waarin tijd en geschiedenis centraal staan. Moderniteit impliceert een breuk met een eerder en minder beschaafd verleden in de samenleving en dat ontstond volgens Matthijs Lok, docent Europese Studies aan de universiteit van Amsterdam, in de tweede helft van de 17e eeuw, toen Europeanen hun eigentijdse verlichte moderne tijd stelden tegenover het onderontwikkelde en barbaarse verleden. De wereldoorlogen in de 20e eeuw schokten de Europese moderniteit diep, maar na 1945 werd het verleden afgesloten en een nieuwe toekomstige samenleving opgebouwd door de Europese integratie. Het is nog steeds het fundament onder de westerse moderne identiteit, ondanks de oorlogen in Joegoslavië, de aanslagen van 9-11 en de huidige economische crisis. En dan is daar ineens IS met zijn radicale afwijzing van het begrip tijd. Voor IS is er geen verschil tussen de begintijd van de islam en het heden. Een nieuwe samenleving ligt niet in de toekomst, maar in de terugkeer naar een religieuze heilstaat in het verre verleden. De strijd tussen de zuivere islam en haar tegenstanders, die nu wordt uitgevochten, is dezelfde als tien eeuwen geleden en daarmee wordt het westerse begrip van moderniteit door IS op een brute en provocerende wijze afgewezen. Volgens Lok moet Europa daar niet op reageren met agressie, een angstig cultureel relativisme of allerlei veiligheidstechnieken, maar met reflectie en wetenschappelijk onderzoek naar de ontwikkeling van identiteit en tijdsbewustzijn.

Zo had ook de schuldenlast van Griekenland en het probleem van het al dan niet uittreden uit de eurozone bekeken moeten worden i.p.v. wat nu de Noord-Europese staten doen, het dwingend opleggen van een juk van bezuinigingen, waardoor de werkloosheid en armoede alleen maar oplopen. Wij hebben Griekenland kennis laten maken met de fabel van de krekel en de mier, aldus Geert Mak in zijn boek” In de ban van de krekel, in de ban van de mier. Wat is de waarde van oude verhalen in een nieuw Europa?”  De krekel, die de hele zomer danst en zingt, terwijl de mier zwoegt om zijn wintervoorraden bij elkaar te krijgen. Als het koud wordt, krijgt de krekel honger, maar de mier weigert om hem eten te geven. Dan had hij maar moeten werken. Zoals Joost van Den Vondel zei:”De Krekel draagt nu verschulde straf, draagt nu ’t vermaledijden.” Ja, terwijl wij Noord-Europeanen ons in het zweet werken tot in hoge ouderdom, dartelen de Grieken maar wat rond en maken onze spaarcenten op. De buikriem aansnoeren moeten ze en leren wat discipline is. De moraal van de fabel is, dat zuinigheid tegelijk dient als straf. En vooral Nederland en Duitsland hebben die mierenmoraal opgelegd aan heel Europa, dus ook aan zichzelf en we blijven maar doorgaan als anorexiapatiënten, die niet meer kunnen ophouden met vermageren, met als gevolg, dat aan Europa een enorme schade wordt toegebracht. In Griekenland leeft nu een derde van de bevolking onder de armoedegrens, terwijl de oligarchen, de graaiers en de rijke families hun vermogen al lang hebben weggesluisd naar het buitenland. In de meeste gebouwen wordt bezuinigd op verwarming sinds de belasting op stookolie omhoog ging, terwijl de inkomens daalden. Eerst ging de kachel nog maar een uurtje per dag aan, maar daarna ging de ketel helemaal uit. Volgens de cijfers van Greenpeace heeft 60% van de huishoudens nu geen centrale verwarming meer en dat, terwijl in de meeste Griekse huizen het buiten houden van de hitte belangrijker is dan het binnen houden van de warmte. Wat we volgens Mak hier aan het werk zien is de ideologie van het 21ste-eeuwse superkapitalisme, waarbij menselijke waarden steeds meer het onderspit delven. Ooit wisten we, dat een kapitalistisch systeem niet kan bestaan zonder een morele tegencultuur, maar we zijn het vergeten en we zijn ijskoud geworden. Veel mensen voelen zich hierdoor afgesneden van hun overheden en neerbuigend behandeld door politici, die alleen nog maar uit zijn op macht, met als gevolg, dat er in Europa in alle protesten steeds luider een gemeenschappelijke boodschap klinkt: een intens verlangen naar solidariteit. De beroemde Amerikaanse macro-econoom van Harvard Jeffrey Sachs heeft maar weinig goede woorden over voor de mierenmoraal van de Noord-Europeanen. “Europa is rijk, maar gedraagt zich arm.” De geschiedenis heeft al vele malen aangetoond, dat straf en zelfkastijding om tot hervorming te komen geen houdbare economische theorie is. Europa scheurt zichzelf aan stukken als Griekenland de eurozone zou verlaten, want er volgen ongetwijfeld meer landen, Portugal, Italië, Spanje en hoe kan het dan nog een constructieve discussie met Rusland voeren, de crises in het Midden-Oosten aanpakken, een leiderschapsrol op zich nemen in het debat over klimaatverandering? Europa moet zichzelf kunnen vertegenwoordigen op het wereldtoneel, maar nu richt het zich naar binnen. “We zijn alleen maar centen aan het tellen zonder het juiste perspectief.”

Het grenzenloze Europa dreigt zo langzamerhand failliet te gaan door een verregaand gebrek aan samenwerking van de staten, terwijl de mensheid toch haar succes te danken heeft aan zijn vermogen tot samenwerking. Oplossingen zullen dus in deze richting gezocht moeten worden. Dat is ook de mening van de Israëlische historicus Yuval Harari, die in zijn boek “Sapiens” een ijskoude analyse geeft van de vooruitgang in de wereld. De mens is door de eeuwen heen steeds meer in illusies gaan geloven dankzij zijn vermogen om denkbeeldige realiteiten en entiteiten te creëren. Het is de basis geworden van onze geschiedenis, onze maatschappij en onze economie. Wereldrijken, koninkrijken, religies, handelsnetwerken zijn allemaal imagined realities, verbeelde gemeenschappen, die gebaseerd zijn op denkbeeldige verhalen. Europa is een verhaal, dat door miljoenen mensen wordt geloofd, maar je kunt het niet zien, voelen of ruiken. Als de mensen er niet meer over praten, zal het verdwijnen. Dat is gebeurd met de Sovjet-Unie, die in 1991 door het tekenen van een document tot een einde kwam. De belangrijkste krachten in de wereld bestaan alleen in onze verbeelding, niet alleen God, maar ook naties en bedrijven, geld en politiek. Om macht te krijgen, moet je dus grote aantallen individuen laten samenwerken met gemeenschappelijke ideeën en dan zul je zien, dat ons geluk niet wordt bepaald door gezondheid en salaris, maar door gemeenschapszin en relaties. In het rijke Europa heeft iedereen een vervreemd leven in een kleine groep, vaak alleen met een partner en een paar vrienden. En hoe vaak ontmoet je je buren? Lang geleden leefden we als jagers in een hechte gemeenschap en toen waren we wezenlijk gelukkiger.

In het huidige Europa zijn het vooral de sociaaldemocraten, die hun verhaal kwijt zijn, een sociaal en economisch verhaal over de rechtvaardige maatschappij. Een linkse regering voert tegenwoordig hetzelfde economische beleid uit als een rechtse en door de globalisering wordt dat beleid vooral bepaald door de markten, het IMF en de obligatiefondsen. Links en rechts is samengesmolten tot establishment, maar volgens de Duitse socioloog Wolfgang Streeck gaan de verzorgingsstaat en het kapitalisme niet samen. Dat werkte alleen na de oorlog en maar ongeveer 20 jaar, toen wilden de werkgevers al weer meer winst maken en waren ze de knellende banden zat. Daar wordt links nu op afgerekend. En burgers beseffen maar al te goed, dat politici managers zijn geworden, die hun land runnen als een bedrijf. Half Oost-Europa wordt dan ook bestuurd door voormalige bedrijfsleiders.

Dan zou je voor Europa dus een bedrijfsmatige oplossing moeten vinden, bijvoorbeeld het scrummen. Jeff Sutherland beschrijft in zijn boek “Scrum” wat dat is: het in kleine teams mensen met verschillende vaardigheden in korte sprints steeds nieuwe tussenproducten laten afleveren en daar feedback op organiseren tot je samen met de klant beslist, dat je bij het eindproduct bent. Je begint met één team en je ontwikkelt het verder tot twee, vier, acht. En misschien moet Yuval Harari dan de gemeenschappelijke ideeën ontwikkelen.

De Amerikaanse politiek-filosoof Larry Siedentop signaleert in zijn boek “Democracy in Europe” de weeffouten in de EU, die geleid hebben tot de huidige crisis en komt tot de conclusie, dat er vooral sprake is van een morele crisis. Europa is een grote supermarkt geworden, omdat we alleen nog maar in economische, materialistische termen denken en we proberen steeds minder onszelf te begrijpen en te onderzoeken waarom we geloven wat we geloven. Debatteren is een beproefde methode, om deze zaken objectief aan te pakken, want het dwingt tot nadenken. Jaarlijks een week openbare discussies op Europees niveau over geloof, dwang, rechten, een soort Davos-conferentie voor Fundamentele Vragen. Het zou moeten gaan over het verschil tussen vrijwillige en onvrijwillige verbanden en of je geloof kunt opleggen. De islam genereert een cultuur van regels, het christendom een cultuur van principes, daar zit een groot verschil tussen, maar laten we er vooral over praten. En ook over het gebrek aan solidariteit tussen Europese landen, want het is alarmerend hoe bijvoorbeeld Groot Brittannië langzaam wegdrijft uit de EU.

O Freunde, de beste oplossing om het kraken en scheuren in Europa te stoppen is denk ik om helemaal opnieuw te beginnen, maar dat zit er niet in.

                                            Nicht diese Töne!

                                            Sondern lasst uns angenehmere stimmen,

                                            und freudenvollere.

                                            Freude!